اهداف و فعالیت‌ها

گروه علم و جامعه که بهتر است به آن گروه علم، فناوری و جامعه گفته شود با مشارکت متخصصان حوزه‌های جامعه شناسی، انسان شناسی ومطالعات فرهنگی، رابطه علم و فناوری را با دو مقوله جامعه و فرهنگ مورد بررسی قرار می‌دهد. جامعه و فرهنگ در دو سطح مورد توجه قرار می‌گیرد:

- جامعه و فرهنگ در اجتماعات علمی و تکنولوژیک مثل دانشگاه‌ها،انجمن‌های علمی، مراکز، گروه‌ها و موسسات پژوهشی، شهرک‌های تحقیقاتی، شهرک‌های علم و فناوری مانند انکوباتورها و مراکز رشد و بررسی فرهنگ، شیوه رفتاری، نگرش‌ها وجهت گیری‌ها و چگونگی مناسبات اجتماعی بین آن‌ها.

- جامعه و فرهنگ در اجتماعات بزرگ مانند جامعه ایران  و بررسی این مسئله که علم و فناوری چه نسبتی با جامعه متکثر و متنوع و فرهنگ ایرانی دارد ما رابطه علم و فناوری را با فرهنگ ایرانی مطالعه می‌کنیم و با توجه به این که فرهنگ عمومی متشکل از دین، هنر، ادبیات، نگرش‌های عامه و ارزش‌ها و هنجارها است ما با نگاه جامعه‌شناختی، نسبت علم و فناوری را با جامعه و فرهنگ و زیرمجموعه‌های آن بررسی می‌کنیم.

 در جامعه ایران سنت و پارادایم غالب نسبت به علم و فناوری  یک رویکرد و نگاه مدیریتی و اقتصادی است. در این رویکرد نظام علم و تکنولوژی دارای دروندادهایی مانند پول، نیروی انسانی، امکانات و قواعد و مقررات و بروندادهایی مانند مقاله، کتاب، اختراعات، اکتشافات، فناوری‌ها ونوآری‌ها است بعضی گروه‌ها دروندادها و برخی برونداد را بررسی می‌کنند و آنچه گروه ما به آن تاکید دارد فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار بر این نظام و منتج شده از آن است که به باور ما اساسی‌ترین رکن نظام علم و فناوری است. این نظام را نباید صرفا به عنوان یک جعبه سیاه تلقی کرد که از یک طرف مولفه‌هایی بصورت  درونداد وارد و از طرف دیگر خودبه‌خود بروندادهایی عاید می‌شود این نگرش درست نیست ما باید فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی موجود در کشور را متناسب با رشد علم و فناوری تغییر  و علم و فناوری را با مطالعه و در نظر داشت جامعه گسترش دهیم تا علم و فناوری ایجاد شده مفید باشد و سبب پیشرفت جامعه شود به این معنا که محصولات علمی و فناوری تولید شده از پویایی، پایداری و مهمتر از همه خودانتقادی و خوداصلاحی برخوردار باشد به عبارت دیگر، نظام مدیریت علم و تکنولوژی، محصولات تولید شده و نهایتا رابطه این محصولات با جامعه از مواردی است که باید به طور مستمر بازاندیشی شوند. بازاندیشی محصولات علمی و فناوری به این مفهوم است که ما باید سازوکارهایی را از نظر اجتماعی و فرهنگی فراهم کنیم که هم اجتماعات علم و تکنولوژی و هم مردم و گروه‌های مختلف اجتماعی بتوانند  نظام و محصولات  علم و فناوری را مورد ارزیابی و پایش مستمر قرار دهند و در نهایت علم و فناوری بتواند در خدمت بهبود کیفیت زندگی شهروندان ایرانی قرار بگیرد و به یک نظام بسته ای تبدیل نشود که نتوانیم تشخیص دهیم که با زندگی مردم چه می‌کند پیامدهایش برای مردم چیست و تا چه میزان برای بهبود زندگی و ساختن زندگی رضایتمندانه  کمک کرده است. اگر این نگاه در جامعه نهادینه نشود ممکن است فعالیت‌های علمی و تکنولوژیکی نتایج نامطلوبی داشته باشد چنانچه گاهی میبینیم علیرغم پیشرفت تکنولوژیکی، سطح و کیفیت زندگی شهروندان ارتقا نیافته است مثلا خودرو امروز تبدیل به بلایی برای سلامت و زندگی شهروندان و سیستم حمل و نقل در تهران شده است چون به عنوان مثال مواردی مانند: تاثیر جغرافیا، آمایش سرزمین و فرهنگ بر این تکنولوژی نادیده گرفته شده است. مثال دیگر، دهه‌ها سدسازی به عنوان نمادی از توسعه و پیشرفت صنعتی و تکنولوژیک است که اکنون باعث تشدید بحران آب شده است به این دلیل که برنامه ریزان و سیاست گزاران در برنامه‌های توسعه ای در این زمینه به جامعه و محیط زیست  و تاثیر طرح‌های عمرانی بر مهاجرت و جابجایی شغلی توجه نکرده اند، در بسیاری موارد طرح‌های انتقال آب با این که نشان توسعه تکنولوژیک و صنعت بود اما تاثیر و پیامد منفی بر زندگی شهروندان داشت چون با نگاه جامعه شناختی انجام نشده بود.

این گروه با مطالعه و پژوهش قصد پی بردن به چگونگی شکل گیری علم و فناوری به عنوان کنش اجتماعی و فرهنگی در درون اجتماعات علمی و تکنولوژیکی دارد به عبارتی ما علم و تکنولوژی را از جنس کنش اجتماعی و فرهنگی و کردار اجتماعی و فرهنگی می‌دانیم که همزمان که درون اجتماعات علمی و تکنولوژیک مانند: محافل علمی، صنعتی، جامعه مهندسان، دانشمندان، دانشگاهیان، آزمایشگاه‌های علمی و.. شکل پیدا می‌کند تحت تاثیر جامعه با آن نیز ارتباطاتی برقرار می‌کند بی‌توجهی به این ویژگی علم و تکنولوژی گاه پیامدهای منفی برای جامعه دارد که باید پایش شود تا تحت کنترل در آید. در عین حال شرایط اجتماعی و فرهنگی در جامعه باید به گونه ای بسترسازی شود که امکان توسعه علم و فناوری فراهم آید. نگاه به توسعه علم و تکنولوژی باید از نوع توسعه پایدار باشد که به معنای توسعه  برخوردار از پویایی، پایداری، خوداندیشی، بازاندیشی، خودانتقادی و خوداصلاحی  است اینها  اهدافی است که دنبال می‌کنیم و برای رسیدن به آن‌ها فعالیت‌های پژوهشی، ترویجی و مشاوره‌ای انجام می‌دهیم مانند تعریف پروژه و پژوهش، تشکیل جلسات بحث و گفتگو، برگزاری نشست‌ها و...  تا بتوانیم نهایتا هم  سیاستگزاران را تشویق به این نوع نگرش نسبت به علم و فناوری کنیم و هم مردم را نسبت به نقشی که در نظام علم و فناوری می‌توانند داشته باشند آگاه سازیم.

پروژه‌های در حال انجام یا انجام شده

• پیمایشی تحت عنوان "علم و جامعه" در تهران برای بررسی آگاهی‌های علمی و فناوری شهروندان و نگرش و میزان اعتمادشان به کنشگران فردی و نهادی نظام علم و فناوری صورت گرفت و نتیجه آن به صورت کتابی با همین عنوان یعنی علم و جامعه به چاپ رسید.
• مطالعه ای با عنوان" ارائه یک الگوی چهاروجهی برای توسعه علوم انسانی در کشور" انجام شدمعمولا الگوهای توسعه علوم انسانی به جامعه توجه نمی کنند در حالی که می‌دانیم علوم انسانی فقط یک فعالیت آکادمیک نیست که درون دانشگاه صورت بگیرد بلکه تناسب و ارتباط مستقیم  با دولت و نهادهای سیاست‌گذار، جامعه مدنی، فضای فکری و روشنفکری و فضای دانشگاهی دارد. می‌توان شاخص‌هایی را بر مبنای فضاهای چهارگانه نام برده شده یعنی فضای دانشگاهی، سیاستی، اجتماعی و روشنفکری طراحی کرد تا به ما در ارزیابی توسعه علوم انسانی کمک کند. نتیجه این پروژه نیز به صورت کتاب با همین عنوان منتشر شد.
• تکوین شبکه علم و فناوری کشور پروژه دیگری است که از یک نگاه جامعه شناختی برخاسته است بر اساس این پژوهش، علم و فناوری در سازمان‌ها و نهادهای تک افتاده و جزیره گونه تولید نمی شود بلکه این فعالیت‌ها زمانی که به صورت شبکه با هم در ارتباط باشند و جریان اطلاعاتی و تعاملاتی بین این مراکز وجود داشته باشه می‌توانند شبکه علم و فناوری را بسازد.
• مشارکت نخبگان دانش در عرصه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ،پژوهش دیگر انجام شده در این گروه است. با توجه به این که، کار نخبگان دانش صرفا نشستن در دانشگاه  و تولید دانش نیست بلکه باید در فرآیندهای اجتماعی و سیاسی هم حضور و مشارکت داشته باشند در این راستا، پژوهش به چگونگی وضعیت مشارکت در شرایط کنونی و نحوه تغییر مطلوب آن به منظور فراهم کردن مشارکت بیشتر نخبگان دانش در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی پرداخت. نتیجه این مطالعه نیز بصورت کتاب درآمده است.
• پژوهشی با عنوان "وضعیت اجتماعات علمی در رشته‌های علوم اجتماعی و علوم پایه" که نتیجه آن به صورت دو کتاب در علوم اجتماعی و علوم پایه چاپ و منتشر شده است. کتابی اول "تعاملات و ارتباطات علمی" است که تعاملات و ارتباطات علمی را در حوزه و رشته علوم اجتماعی در دانشگاه‌های سطح تهران مطالعه و بررسی کرده و کتاب دیگر "جامعه شناسی تولید دانش در ایران" می‌باشد که وضعیت اجتماعات علمی را بین استادان و دانشمندان رشته‌های علوم پایه مورد بررسی قرار داده است. در این پژوهش، چیستی وضعیت اجتماعات علمی و شاخص‌های آن مورد بررسی قرار گرفته و به سوالاتی جواب داده شده است مانند این که: ایا دانشگاهیان، دانشمندان و کنشگران علم و فناوری در ایران به صورت فردی عمل می‌کنند یا حس می‌کنند عضو یک اجتماع علمی هستند، مناسبات بین آن‌ها یعنی مناسبات رسمی و غیر رسمی‌شان چگونه است.

طرح پژوهشی دیگری هم در مورد انجمن‌های علمی در حال انجام است که به مسایلی همچون: تغییر موضع این انجمن‌ها و اخلاقیات علمی به عنوان یکی ازعرصه‌های  مهم علم وفناوری جامعه می‌پردازد یعنی علم را به مثابه یک فعالیت اخلاقی می‌نگرد و به بحران اخلاق علمی در دانشگاه‌ها و نهادهای علمی و افت اخلاقیات در این مراکز و سطح جامعه امروز ایران می‌پردازد و در صدد علت یابی عوامل اجتماعی، فرهنگی و ساختاری تنزل اخلاقیات و چگونگی کاهش آن و استفاده از ظرفیت انجمن‌های علمی برای تقویت اخلاقیات علمی در کشوراست.

مخاطبان و انتظارات از آن‌ها

مخاطبان اصلی ما در وهله اول سیاست‌گذاران هستند. مرکز سیاست‌های علمی کشور همانطور که از اسمش پیداست باید پژوهش‌هایی انجام دهد که در خدمت ارتقا سیاست‌گذاری کشور در حوزه علم و فناوری قرار بگیرد و در همین راستا ما از سیاست‌گذاران انتظار داریم این مطالعات را جدی بگیرند. مطالعات اجتماعی علم و فناوری از مقوله‌های مغفول در ایران است و سیاست‌گذاران معمولا به آن توجهی ندارند و در عوض یک نگاه  مدیریتی، اقتصادی و مهندسی بر آن حاکم است که باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود که در مطالب بالا به آن‌ها اشاره شد، بنابراین انتظار ما این است که در نگاه به علم و فناوری، شاهد یک نوع تغییر بینش و جابجایی اندیشه باشیم تغییر از  پارادایمی که به محصولات علم و فناوری بدون در نظر داشت مسایل جامعه شناختی اهمیت می‌دهد به یک پارادایم که به فرایندهای اجتماعی و فرهنگی توسعه علم و فناوری توجه دارد. ما معتقدیم جامعه علمی باید با دستاوردهای مطالعات جامعه شناسی در عرصه علم و فناوری آشنا بشود و این ادبیات در بین دانشگاهیان و دانشمندان گسترش یابد و اهمیت فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی برای دانشگاهیان شناخته شود. ایده‌های ما در زمینه نگرش اجتماعی به علم و فناوری نهادینه شود و جامعه بفهمد در عرصه علم و فناوری ما با مقوله شهروندی علمی و تکنولوژیک مواجهیم که مفاهیم و حقوق شهروندی جدیدی را برای آن‌ها ایجاد می‌کند که باید با ان‌ها اشنا شوند تا هم بتوانند حقوقشان را مطالبه کنند وهم در عرصه سیاست‌گذاری و تولید علم و فناوری مشارکت فعال داشته باشند. به عبارتی  ما امیدواریم شهروندان با ادبیاتی که ما تولید می‌کنیم بتوانند نقش خودشان رادر این عرصه‌ها  بازیابی کنند و سیاست‌گذاران با توجه به آن‌ها برنامه‌های توسعه ای را تدوین کنند.

مسایل و مشکلات و تنگناها

غلبه نگاه مدیریتی به علم و فناوری اولین مشکل این حوزه است که باعث به حاشیه رانده شدن فعالیت‌های ما می‌شود. نگاه مسئولین بیشتر رویکرد سیستمی به علم و فناوری است تا رویکرد اجتماعی و همین نگاه،  محدودیت‌هایی برای فعالیت‌های ما ایجاد می‌کند. کمبود پژوهشگر جدی و آموزش دیده در زمینه مطالعات جامعه شناختی علم و فناوری، نبود رشته‌های دانشگاهی در سطح تحصیلات تکمیلی در حوزه مطالعات اجتماعی علم و فناوری و نیز رشته علم و فناوری و جامعه مشکل دیگر ما است علم، فناوری و جامعه فقط بصورت دو واحد درسی در رشته سیاست‌گذاری علمی تدریس می‌شود که اصلا کافی نیست.به طور کلی عدم توجه به این نوع نگرش به علم و فناوری برای ما محدودیت‌هایی را در قلمرو آموزش، پژوهش، تخصیص اعتبارات و منابع ایجاد می‌کند.